In het gebied waar tegenwoordig Hasselt ligt, zijn reeds overblijfselen bekend uit de neolithische en Merovingische tijdvakken.

De oudste nederzetting van Hasselt, die reeds in de prehistorie bewoond was, ontstond rond de 7de eeuw vermoedelijk in de buurt van de Helbeek, een bijriviertje van de Demer, aan de huidige Twee-Torenwijk, en de Sint-Quintinuskathedraal. Een aan Sint-Quintinus gewijd heiligdom bestond reeds in de 7e of 8e eeuw. De naam Hasselt zou afgeleid zijn van het Germaanse Hasaluth, hetgeen hazelarenbos betekent. Het was een van de Goede steden van het vroegere graafschap Loon, waarvan de grenzen ongeveer samenvielen met de huidige provincie Limburg.

Hasselt werd voor het eerst vernoemd in 1165 en kreeg kort daarna de felbegeerde Luikse stadsrechten. De Graven van Loon, die oorspronkelijk Borgloon als hun hoofdstad hadden, verplaatsten iets na 1180 hun zetel naar Kuringen, terwijl het centraal gelegen Hasselt uitgroeide tot bestuurlijk centrum van het graafschap. In 1232 werd de status van stad bevestigd door graaf Arnold IV. Deze stadsrechten hielden onder meer in dat de burgers vrijgesteld waren van karweien op het domein van de graaf en zich zo meer op handel en nijverheid konden toeleggen. Vermoedelijk omstreeks 1281 werd begonnen met de aanleg van de stadsmuur. Niet veel later werd het centrum van Hasselt verlegd naar de huidige Grote Markt. Hiervan werd voor het eerst melding gemaakt in 1307. Van daar uit leidden straten straalsgewijs naar de vier stadspoorten: Maastrichterpoort, Kuringerpoort, Kempische Poort en Nieuwpoort. Ook ontstond de Havermarkt als tweede marktplaats, naast de Grote Markt.

Tussen de 14e en de 16e eeuw was de lakenhandel belangrijk. Een lakenhal werd in Hasselt gevestigd.

In 1236 richtten de augustijnen in Hasselt een klooster op en stichtten er een college. De augustijnenkerk, waar Diederik van Heinsberg werd begraven, is inmiddels verdwenen.

Een Begijnhof werd gesticht in 1245. In 1567 werd dit vernield tijdens de godsdienstoorlogen om in 1571 weer opnieuw te worden opgericht.